Korzenie literatury europejskiej (2)...Sofokles...

Wracam do cyklu Korzenie literatury europejskiej... czyli będzie o moim koniku, literaturze antycznej
Bohaterem tego odcinka będzie Sofokles (Σοφοκλῆς), jeden z największych tragików Grecji (obok Ajschylosa i Eurypidesa). 
Sofokles jest tragikiem, a jego najsłynniejszy utwór - Antygona tragedią. Tak nazywano w antycznej Helladzie rodzaj sztuki, dramatu, który w Atenach w V w. p.n.e. osiągnął apogeum, stał się niezwykle popularny. Trzeba pamiętać, że V w. p.n.e. to tzw. złoty wiek Aten, wtedy powstają najwspanialsze budowle (m.in. świątynie na Akropolu, których relikty możemy podziwiać do dziś). 
W tym też okresie tworzą najwspanialsi artyści, obok nich znamienite miejsce zajmuje właśnie Sofokles. Jest on o jedno pokolenie młodszy od Ajschylosa, ale ma szczęście działać obok Kimona i Peryklesa - najznamienitszych wodzów i twórców polis ateńskiej. Kultura umysłowa i artystyczna, która w tym okresie rozkwita w Atenach, jest swoistym zwieńczeniem wieloletniej walki Aten z różnego typu najeżdżcami. Ateny stają się najważniejszym greckim polis, czyli miastem-państwem, centrum ruchu umysłowego. 
W takim okresie i miejscu przychodzi na świat i tworzy Sofokles.
Ur. się w 496r. p.n.e. na dzisiejszych przedmieściach Aten. Zmarł 90 lat póżniej, także w Atenach. Oprócz tego, że tworzył tragedie, był także politykiem, dowódcą wojskowym i kapłanem.

Sofokles zdjęcie wikipedia

Sofoklesa kształcono od dzieciństwa w myśl zasady καλοκἀγαθία (od καλὸς κἀγαθός kalos kagathos – dosł. piękny i dobry) polegającej na harmonijnym łączeniu zalet duchowych z cielesnymi. Uczył się więc muzyki, tańca, gimnastyki i poznawał twórczość wielkich poetów. Dla antycznych Greków wartości piękna i dobra były nierozerwalnie ze sobą złączone, czego wyrażny przykład znajdziemy np. u Platona.
W wieku 16 lat (według innej wersji mając lat 15) został wybrany do chóru chłopców opiewającego wielkie zwycięstwo pod Salaminą (480 r. p.n.e.). Wybór ten był niezmiernie ważnym wyróżnieniem, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, że Sofoklesowi przydzielono rolę kierownika chóru. Te wybory zadecydowały o całym jego póżniejszym życiu.
My dzisiaj w potocznej mowie używamy określenia tragedia w odniesieniu do wstrząsających wydarzeń. Znacznie rzadziej spotykamy się z tym określeniem we współczesnym teatrze. W antycznej Grecji było na odwrót.
Samo powstanie zjawiska tragedii  związane jest z niezwykle ważnym antycznym wydarzeniem, jakim był kult Dionizosa. Jego patron był bóstwem napływowym, najprawdopodobniej z Tracji, które w VIII w. p.n.e. dosyć szybko przyjęło się w Helladzie. Wyznawcy Dionizosa (obu płci) udawali się zbiorowo w górskie rejony (co w Grecji nie było trudne, bo 80% powierzchni kraju zajmują i zajmowały góry:)) i tam w nocy, przy blasku pochodni i dźwiękach muzyki oddawali się tańcom, które wprawiały ich w stany ekstatyczne. Takie były greckie korzenie tego kultu.
Natomiast w Atenach kult ten odrobinę ewoluował. Obchody kultu Dionizosa odbywały się tam tylko w czasie jego świąt, teatr ateński znajdował się tuż obok jego świątyni i był nierozerwalną częścią temenosu, czyli świętego okręgu. 
Z tego też powodu, w każdym greckim teatrze, najbardziej prestiżowe miejsce należało po wsze czasy do kapłana Dionizosa. Posąg boga zawsze był przynoszony uroczyście ze świątyni do teatru, bez niego nie mogło się odbyć żadne przedstawienie. 
Ale wracajmy bezpośrednio do Sofoklesa. 
Jego twórczość jak podliczono, obejmowała ok. 120 sztuk. Przynajmniej 18 razy zwyciężył w konkursach tragediowych, co było wielkim wyróżnieniem.  Z ogromnej liczby jego utworów do naszych czasów dotrwało zaledwie 7 tragedii oraz bardzo obszerny fragment  dramatu satyrowego Tropiciele. W przeciwieństwie do dzieł Ajschylosa, tragedie Sofoklesa nie tworzyły trylogii tematycznych wysnutych z jednego mitu, ale trójczłonowe kompozycje. 
Najdoskonalszym i najbardziej znanym dziełem Sofoklesa bez wątpienia jest Antygona.  
Tragedia ta należy najwcześniejszych z 7 ocalałych tragedii Sofoklesa. Datę jej powstania umiejscawia się na ogół 442r. p.n.e.
Tytułowa bohaterka, to młodziutka dziewczyna, kolejna ofiara klątwy, która stała się przyczyną zguby jej ojca - Edypa, oraz jej dwóch braci - Etoklesa i Polinejkesa. Antygona  nie jest jednak tylko wyłącznie tragedią klątwy rodowej. To przede wszystkim dramat buntu przeciwko despotyzmowi władzy, która łamie święte związki krwi i prawa ustanowione przez bogów. Konflikt między Antygoną, a nowym władcą Teb - Kreonem, rozgrywa się przede wszystkim na płaszczyżnie moralno-religijnej. Kreon utożsamia władzę państwową, potępia Polinejkesa, jako zdrajcę ojczyzny i odmawia mu pogrzebu. Antygona dla odmiany broni praw jednostki, które jej zdaniem są usankcjonowane przez boskie prawa. 
Dramat Sofoklesa jest w związku z tym dramatem dwóch przeciwstawnych stron. W wyniku starcia racji obu stron, Antygona umiera, ale ta śmierć jest niejako moralnym zwycięstwem nad pokonanym Kreonem. Tylko czy patrząc z naszego punktu widzenia, punktu widzenia człowieka XXI w., było warto?!
Kolejna niezwykle znana tragedia Sofoklesa, to Król Edyp. Tworzywem, które posłużyło Sofoklesowi przy pisaniu tej tragedii, jest niezwykle tragiczny i znany w starożytności mit rodu Labdakidów.
Zmiana następuje w trzech kolejnych zachowanych tragediach Sofoklesa: Trachanki, Filoktet, Edyp w Kolonos. Tutaj, dramatyczne losy i konflikty ustąpiły miejsca miłości, cierpieniu i wyrokom opatrzności.
Podstawa także są mity, ale np. o Heraklesie i jego żonie Dejanirze, która nie chcąc utracić miłości męża, posłała mu zatruta koszulę, spowodowała przez to nieludzkie męki i śmierć bohatera. Jest to wielki dramat miłości kobiety do niewiernego męża, czyli problem, który istniał od zarania dziejów.
Poza tym Sofokles wykorzystał mit o Filoktecie, greckim bohaterze porzuconym przez Odyseusza na bezludnej wyspie. Powodem była nieuleczalna, niezwykle cuchnąca rana.
Sofokles ma wielkie zasługi dla literatury i teatru antycznego. Przede wszystkim wprowadził do teatru ateńskiego liczne zmiany i ulepszenia, które wywarły spory wpływ na dalszy rozwój dramatu, jako gatunku literackiego. M.in. dodał trzeciego aktora oraz dekoracje sceniczne. 
Dzieła Sofoklesa były wyrazem nowych tendencji w tragedii greckiej. Głównym obiektem zainteresowania dramatopisarza stał się człowiek, jego wielkość, upadek, namiętności i pragnienia.
Wg. wielu badaczy, Sofokles w swoich utworach osiągnął absolutną doskonałość w zakresie struktury, jak i formy językowo-stylistycznej. Dlatego Sofokles wielkim tragikiem był:)
Bibliografia:
Sommerstein, Alan Herbert (2002). Greek Drama and Dramatists. Routledge.
Stabryła, Stanisław (2002) Historia literatury starożytnej Grecji i Rzymu, Ossolineum